Broj umrlih u Srbiji u 2020. i 2021: Analiza podataka RZS i „viška umrlih“

I uporedna analiza u odnosu na period 2010-2019. godine

Piše: Igor Lazarević, ekonomista i konsultant u oblasti farmaceutskog menadžmenta

Republički zavod za statistiku (RZS) je pre nekoliko dana objavio podatke o broju umrlih u decembru 2021. godine, čime su kompletirani podaci o broju umrlih za celu 2021. godinu. Na osnovu toga, urađena je analiza broja umrlih i „viška umrlih“ u odnosu na pol, starost, uzrok smrti, nacionalnost, vrstu naselja, oblasti i regione, a prikazani su i ostali pokazatelji, kao npr. ukupan broj stanovnika.

Analiza po godinama

Prema najnovijim podacima Republičkog zavoda za statistiku (RZS), u 2021. godini je umrlo 135.901 ljudi, dok je u 2020. godini umrlo 116.850 ljudi. U poređenju sa prosečnim brojem umrlih u periodu od 2010. do 2019. godine (desetogodišnji prosek), koji iznosi 102.144 umrlih godišnje, u 2021. godini je umrlo 33.757 ljudi više od tog proseka (33% više), dok je u 2020. godini umrlo 14.706 ljudi više od tog proseka (14,4% više). U pitanju je „višak umrlih“ od 48.463 ljudi u periodu od dve godine.

Analiza po mesecima

Što se tiče broja umrlih po mesecima, najveći deo „viška umrlih“ u 2021. godini („višak umrlih“ je 33.757 ljudi) otpada na sedam meseci. Taj broj je 29.835 više umrlih (88,4% od ukupnog „viška umrlih), i u pitanju su sledeći meseci: mart (3.575 više umrlih ili 10,6%), april (4.108 „više umrlih ili 12,2%), maj (2.247 više umrlih ili 6,7%), septembar (3.511 više umrlih ili 10,4%), oktobar (6.159 više umrlih ili 18,2%), novembar (6.790 više umrlih ili 20,1%) i decembar (3.446 više umrlih ili 10,2%).

Što se tiče istih tih podataka za 2020. godinu, najveći deo „viška umrlih“ u 2020. godini otpada na dva meseca. Taj broj je 13.630 više umrlih (92,7% od ukupnog „viška umrlih), i u pitanju su sledeći meseci: jul (1.893 više umrlih ili 12,9%), novembar (3.591 više umrlih ili 24,4%) i decembar (8.146 više umrlih ili 55,4%).

Iz pomenutih podataka se vidi da je „višak umrlih“ u 2021. godini bio raspoređen na više meseci nego što je to slučaj sa 2020. godinom (7 meseci u 2021. godini, naspram 3 meseca u 2020. godini). Dodatno, ako se pogledaju statistički podaci o umrlima od i sa COVID-19, može se videti da kretanje „viška umrlih“ po pravilu prati kretanje epidemioloških talasa, gledano po broju umrlih.

Uporedna analiza: COVID-19 i „višak umrlih“

Prema zvaničnim podacima, u 2020. godini, broj umrlih od COVID-19 je iznosio 3.185 ljudi, dok je „višak umrlih“ iznosio 14.706 ljudi (razlika: 11.521 ljudi, tj. 3,6 puta više). U istoj godini, broj umrlih koji su zavedeni pod „šifrom za posebne namene“ je bio 10.356 ljudi. U 2021. godini, broj umrlih od COVID-19 je iznosio 9.503 ljudi, dok je „višak umrlih“ iznosio 33.757 ljudi (razlika: 24.254 ljudi, tj. 2,5 puta više). Ukupno u periodu 2020-2021 je broj umrlih od COVID-19 iznosio 12.688 ljudi, dok je „višak umrlih“ iznosio 48.463 ljudi (razlika: 35.775 ljudi, tj. 2,8 puta više).

Analiza u odnosu na pol umrlih

Gledano u odnosu na pol (polna struktura), u 2020. godini, veći udeo u „višku umrlih“ ima muški pol (8.996 više umrlih ili 61%) u odnosu na ženski pol (5.740 više umrlih ili 39%).

Polna struktura umrlih za 2021. godinu još nije objavljena.

Analiza u odnosu na starost umrlih

Gledano u odnosu na starost (starosna struktura), u 2020. godini, skoro celokupan „višak umrlih“ (skoro 100%, tačnije oko 99%) otpada na starije od 60 godina. Tačnije, u starosnoj grupi od 60 do 69 godina, ukupno je zabeleženo 4.747 više umrlih (oko 32%), u starosnoj grupi od 70 do 79 godina, ukupno je zabeleženo 1.839 više umrlih (oko 12%), i u starosnoj grupi preko 80 godina, ukupno je zabeleženo 8.141 više umrlih (oko 55%).

Starosna struktura umrlih za 2021. godinu još nije objavljena.

Analiza u odnosu na uzroke smrti

Gledano u odnosu na uzrok smrti, u 2020. godini, posebno se ističe pet kategorija u kojima je zabeležen primetniji „višak umrlih“ u odnosu na gore pomenuti prosek. U pitanju su bolesti sistema za disanje (1.658 više umrlih ili oko 11%), bolesti sistema krvotoka (1.362 više umrlih ili oko 9%), bolesti nervnog sistema (827 više umrlih ili oko 6%), umrli koji se vode kao neklasifikovani (810 više umrlih ili oko 5%), i umrli koji se vode pod „šifrom za posebne namene“ (10.356 više umrlih ili oko 70%). Šifra za posebne namene nije postojala u izveštajima u periodu od 2010. do 2019. godine.

Struktura umrlih prema uzroku smrti za 2021. godinu još nije objavljena.

 

Analiza u odnosu na nacionalnost umrlih

Gledano u odnosu na nacionalnost (nacionalna struktura), u 2020. godini, ne postoji bitnije odstupanje bilo koje nacionalnosti u „višku umrlih“ u poređenju sa učešćem u broju umrlih u periodu od 2010. do 2019. godine. Drugim rečima, nacionalne skupine su zastupljene u „višku umrlih“ u 2020. godini manje-više proporcionalno njihovom učešću u ukupnom broju stanovnika.

Nacionalna struktura umrlih za 2021. godinu još nije objavljena.

Analiza u odnosu na tip naselja

Gledano u odnosu na tip naselja (uslovno gledano, podela na gradska i ruralna područja), u 2020. godini, može se primetiti da je najveći deo „viška umrlih“ iz gradskih naselja (13.129 više umrlih ili 89,3%), dok iz ostalih naselja (što su uglavnom ruralna područja) dolazi 1.577 više umrlih ili 10,7%. Ovo je takođe u skladu sa činjenicom da se COVID-19 najviše širio u gradskim područjima.

Struktura umrlih u odnosu na tip naselja za 2021. godinu još nije objavljena.

Analiza u odnosu na administrativne oblasti

Gledano u odnosu na administrativne oblasti (Srbija, bez Kosova i Metohije, ima ukupno 25 oblasti), u 2020. godini, skoro trećina „viška umrlih“ je locirana u Beogradskoj oblasti (4.588 više umrlih ili 31,2%), dok se blago povećanje u odnosu na desetogodišnji prosek vidi i u Južnobačkoj oblasti (1.090 više umrlih ili 7,4%), Nišavskoj oblasti (1.059 više umrlih ili 7,2%), Raškoj oblasti (789 više umrlih ili 5,4%), Zlatiborskoj oblasti (735 više umrlih ili 5%) i Šumadijskoj oblasti (726 više umrlih ili 4,9%). Sve ostale oblasti učestvuju u „višku umrlih“ sa manje od 4%, od čega 10 oblasti sa manje od 2%.

Struktura umrlih u odnosu na oblasti za 2021. godinu još nije objavljena.

Analiza u odnosu na administrativne regione

Gledano u odnosu na administrativne oblasti (Srbija, bez Kosova i Metohije, ima ukupno 4 regiona), u 2020. godini, struktura „viška umrlih“ je raspoređena po regionima na sledeći način – Beogradski region broji 4.588 više umrlih (31,2%, dok je učešće u populaciji 24,6%), region Šumadije i Zapadne Srbije broji 4.198 više umrlih (28,5%, dok je učešće u populaciji 27,3%), region Južne i Istočne Srbije broji 3.058 više umrlih (20,8%, dok je učešće u populaciji 21,4%), dok region Vojvodine broji 2.862 više umrlih (19,5%, dok je učešće u populaciji 26,7%). Primećuje se primetnije odstupanje „viška umrlih“ u odnosu na učešće u populaciji u Beogradskom regionu.

Struktura umrlih u odnosu na regione za 2021. godinu još nije objavljena.

Ostali pokazatelji

U Republici Srbiji primetan je trend pada broja samoubistava, ubistava i nesrećnih slučajeva. Broj samoubistava u 2020. godini je iznosio 895, dok je prosek za period 2010-2019 iznosio 1.096 ljudi. Broj ubistava u 2020. godini je iznosio 89, dok je prosek za period 2010-2019 iznosio 114 ljudi. Broj nesrećnih slučajeva u 2020. godini je iznosio 1.326, dok je prosek za period 2010-2019 iznosio 1.520.

Podaci za ostale pokazatelje za 2021. godinu još nisu objavljeni.

Što se tiče broja stanovnika (populacija), taj broj konstantno opada, i to ne samo u periodu 2010-2019, već i u periodu od nekoliko decenija. Procenjeni broj stanovnika u 2021. godini iznosi 6,87 miliona (početak godine), tj. 6,85 miliona (sredina godine). Iste te brojke su u 2017. godini iznosile 7,04 miliona i 7,02 miliona, u 2014. godini 7,15 miliona i 7,13 miliona, i 7,31 miliona i 7,29 miliona u 2010. godini. Podaci se odnose na Srbiju bez Kosova i Metohije.

Analiza „viška umrlih“

Na osnovu sprovedenih analiza, postavlja se pitanje koji su uzroci „viška umrlih“. Logično objašnjenje je da je ovaj višak prouzrokovala bolest COVID-19, ali, imajući u vidu kompleksnost epidemije i razne moguće sekundarne posledice epidemije, potrebno je razmotriti i moguće druge uzroke. Ukratko, sve indicije govore u prilog tome da je „višak umrlih“ uglavnom prouzrokovan bolešću COVID-19, ali i načinom na koji smo upravljali epidemijom, uključujući i složena pitanja zdravstvenog sistema.

COVID-19 kao uzrok viška umrlih

Posmatrajući samo zvanične podatke, može se primetiti da je COVID-19 odgovoran za 21,7% „viška umrlih“ u 2020. godini (poređenje sa prosekom za period 2010-2019), tj. 28,2% „viška umrlih“ u 2021. godini (poređenje sa prosekom za period 2010-2019), odnosno 26,2% „viška umrlih“ u periodu 2020-2021 (poređenje sa prosekom za period 2010-2019).

Naknadno umrli koji su imali COVID-19

Kod određenog broja ljudi COVID-19 je ostavio posledice na pluća, srce, krvne sudove, mozak itd, što je moglo da dovede do smrti par meseci nakon što su preležali COVID-19. U pitanju su produžene posledice kovida (Post-Covid i Long-Covid). Ovaj broj nam nije poznat.

Umrli koji nisu prijavljeni

Ovom broju treba dodati određeni broj umrlih od COVID-19 koji nisu evidentirani. To su uglavnom ljudi koji su umrli kod svoje kuće, a koji nisu prijavljeni kao COVID-19 bolesnici. Primera radi, to mogu biti beskućnici, samci, ljudi koji žive u neuslovnom boravku ili ljudi koji žive u teško dostupnim delovima zemlje. Tačan broj ne znamo, a sve je u domenu pretpostavki.

Umrli koji su pogrešno evidentirani

Kod određenog broja ljudi je kao uzrok smrti naveden COVID-19, ali koji najverovatnije nisu umrli od COVID-19, a možda čak ni sa COVID-19, već im je samo detektovano prisustvo virusa u organizmu. Ovo je verovatno prisutno kod starih i teško bolesnih ljudi koji su bili u terminalnom stadijumu, kao i kod ljudi koji su nakon određenog broja dana od detekcije virusa umrli zbog drugih uzroka. Tačan broj nije poznat, tako da može samo da se pretpostavlja.

Sumnja na netačno prikazivanje podataka

Postoje indicije da brojke umrlih nisu tačno prikazivane, odnosno da su u određenoj meri umanjivane. Jednu analizu je izneo BIRN, dok je drugu analizu izneo sam dr Predrag Kon, koji je došao do podatka da je u Beogradu broj umrlih bio veći od zvanično prijavljenog broja. Takođe, jedan naš matematičar i jedan naš fizičar su izračunali da je verovatnoća da se tokom određenog perioda beleži broj umrlih u određenom uskom rasponu ravna „nemogućem“. Ministarstvo zdravlja je formiralo komisiju koja je imala za cilj da utvrdi stvarno stanje u pogledu umrlih sa i od COVID-19, međutim, rad i izveštaj ministarstva nisu bili dovoljno transparentni. Ovo je važno napomenuti kao važan uzrok.

Umrli zbog nedostupne zdravstvene usluge

Kao odgovor na širenje COVID-19, naročito u periodima kada se zaraza intenzivnije širila (tokom talasa), značajan deo zdravstvenog sistema je bio prilagođen kovid pacijentima (tzv. kovid sistem). Kao rezultat toga, određeni broj drugih pacijenata nije mogao da dobije odgovarajuću zdravstvenu uslugu zbog ograničenih ili nedostupnih kapaciteta. Deo tih pacijenata su bili pacijenti koji su već boravili u zdravstvenim ustanovama, a deo tih pacijenata nisu mogli čak ni da dođu do zdravstvene ustanove kako bi dobili zdravstvenu uslugu. Nedostupnost i teška dostupnost zdravstvene usluge su se posebno reflektovali na propuštene dijagnostike (npr. odložene rane dijagnostike karcinoma), propuštene tretmane (npr. odložene hirurške intervencije, propuštene urgentne intervencije itd), propuštene preventivne mere, propuštene rehabilitacije itd. Tačan broj ljudi koji su umrli zbog ovih uzroka je nepoznat, ali je ovaj faktor takođe potrebno spomenuti.

Umrli zbog posledica preduzetih mera

Ovo je takođe oblast u kojoj nemamo tačne podatke, ali prema određenim istraživanjima u drugim zemljama, određene protivepidemijske mere su uticale na povećanu smrtnost. U pitanju su mere koje se dele na farmaceutske (testiranje, izolacija, lečenje itd) i nefarmaceutske (zabrane kretanja, zabrane okupljanja, zatvaranja, zaključavanja itd). Tačne brojke nemamo, već samo pretpostavke.

Umrli među ljudima koji su došli iz inostranstva

Prema nekim procenama, tokom 2020. godine (ali i tokom 2021. godine) u Srbiju je ušlo nekoliko desetina do nekoliko stotina hiljada ljudi iz inostranstva, uglavnom ljudi koji žive i rade u inostranstvu, a koji su zbog raznih razloga (gubitak posla itd) došli da se leče u okviru našeg zdravstvenog sistema. Među njima je svakako bilo i onih koji su umrli. U skladu sa Zakonom o matičnim knjigama (čl. 67), umrli se registruju prema mestu nastanka smrti, bez obzira na mesto prebivališta. Dakle, registruju se kao umrli u Srbiji. Postoji mogućnost da je ovaj „kontigent“ učestvovao u „višku umrlih“, naročito zato što tog „kontingenta“ nije bilo u prethodnim godinama. Tačan broj nije poznat i teško ga je utvrditi.

Moguće pogoršanje trenda umiranja

U Srbiji duže vreme postoji trend negativnog prirodnog priraštaja i većeg umiranja zbog nepovoljne starosne strukture stanovništva (imamo mnogo starih). Moguće je da je u periodu 2020-2021 došlo do određenog pogoršanja i ovog trenda, pa se zato i ovo navodi kao mogući uzrok, koji, naravno ne može direktno da se proveri, a čiji učinak je verovatno zanemarljiv.

Mogući nepoznati uzroci viška smrtnosti

Još jedan uzrok koji ne možemo (barem teoretski) da odbacimo je to da se u periodu 2020-2021 pojavio još neki uzrok koji je doveo do većeg broja umrlih nego u prethodnim godinama, a da to nisu COVID-19 i prateći problemi. Primera radi, možda je u 2020. godini bilo većeg zagađenja vazduha, a možda se pojavio neki drugi nezavisni uzrok većeg umiranja koji još nismo registrovali. Postoji mogućnost da je i određeni broj ljudi preminuo od posledica vakcinacije, ali za to ne postoje zvanične potvrde. Naravno, ovo je svakako malo verovatno, ali se ne može teoretski odbaciti.

Kvalitativni zaključci u vezi analize uzroka

Nema sumnje da je COVID-19 direktno i/ili indirektno prouzrokovao višak umrlih od 48.463 ljudi u periodu 2020-2021 (14.706 više umrlih u 2020. godini i 33.757 više umrlih u 2021. godini). Na to jasno ukazuju svi podaci i sve prateće analize. Takođe, osnovana je pretpostavka da je broj umrlih prikazan manjim od stvarnog broja umrlih od i sa COVID-19, kao i pretpostavka da je određeni broj ljudi umro zbog nedostupnosti ili teške dostupnosti zdravstvene usluge. Na to ukazuje i podatak da je u 2020. godini 10.356 umrlih klasifikovano pod „šifrom za posebne namene“, koja se nije ranije pojavljivala. Međutim, ne treba ispustiti iz vida i ostale moguće uzroke „viška umrlih“, bez obzira na to što je njihov uticaj bio manji od gore pomenutih faktora. Konačno, dodatna problematika je u tome što je veoma teško utvrditi precizno uzroke „viška umrlih“, tako da su potrebne analize i pretpostavke.

Izvor: BIZLife

Foto: Privatna arhiva